Lịch sử dân tộc Khmer – Chương XVI - Chey Srey hay Angkor Thom

Như đã biết, mỗi vị vua Khmer đăng quang đều tự đặt tên mới cho mình và họ dùng tên mới ấy để đặt cho tất cả các công trình quan trọng mà mình xây dựng. Đức vua Jayavarman Đệ Thất (ជ័យ​វរ្ម័ន​ទី៧) trị vì từ năm 1181 đến năm 1221 cũng không ngoại lệ. Ngài cho xây dựng kinh đô mới trên nền kinh đô cũ đã bị hoan phế do người Cham tàn phá hồi năm 1177. Ngài đặt tên kinh đô mới là Chey Srey (ជ័យ​ស្រី) được lấy từ hiệu của Ngài là «Jay»( hay Chey - ជ័យ) với ý nghĩa là «chiến thắng»  hay «vinh hiển» và «Srey» (ស្រី) hay «Serey» (សិរី) với ý nghĩa là «cao quý hơn hết thảy» hay «tốt đẹp không chi sánh bằng» hay «hạnh phúc». Tiếng Sanskrit gọi thành phố này là Nagara (នគរ), được Khmer hóa thàng Nokor. Thành phố này có diện tích rất lớn nên người dân gọi thành phố này là «Nokor Thom» (នគរធំ)  (Thom, hay Thum trong tiếng Khmer nghĩa là lớn), và đối trọng, người ta gọi Vishnuloka là «Nokor Toch» (នគរតូច) (Toch trong tiếng Khmer là nhỏ). Dần dà, người Khmer đọc lệch «Nokor» thành «Angkor» và «Nokor Thom» trở thành «Angkor Thom» ngày nay.

Cũng như vậy, ở Kampuchea Krom, vùng «Prey Nokor» (ព្រះនគរ - «Thành phố nhiều rừng») cũng được một số người (bình dân) gọi là «Prey Angkor», có người nói nhanh chỉ nghe được «Prey» và «Kor». Âm «Kor» trùng âm với từ có nghĩa là «Cây Gòn» nên có người Yuon hiểu nhầm «Prey Angkor» là «Rừng Gòn».  

Tuy nhiên cũng có ý kiến cho rằng «Angkor» không phải là từ có nguồn gốc từ tiếng Sanskrit hay tiếng Khmer.  Ông Henri Marchal trong cuốn Les Temples d'Angkor thì cho rằng từ «Angkor» là cho người Âu Châu đặt. Ban đầu một giáo sĩ người Tây Ban Nha tên Cristoval de Jacque, hồi năm 1570 viết tên thành phố này là «Angkoy», đến năm 1672, một giáo sĩ người Pháp tên Chevreul viết tên ngôi đền – tháp này là «Ongko» và đẹp ngang bằng với lâu đài của Giáo hoàng thành Rome. Đến năm 1861, một người Pháp tên Henri Mouhot gọi công trình này là «Ongkor» và sau đó, những nhà báo Pháp viết ại là «Angkor» trong một cuộc triển lãm tại Paris hồi năm 1878.

Chey Srey hay Angkor Thom không phải là cung điện, cũng không phải là đền tháp, «Chey Srey» là tên của một thành phố. Chey Srey là một thành phố được bố trí có hệ thống bố trí như chiến thành với tường thành làm bằng đá, cao 4 mét xung quanh. Thành có hình vuông với mỗi cạnh dài 3 km. Bao bọc tường thành là hệ thống hào nước rộng 100 mét. Thành phố mà trước đó bị người Cham tàn phá không có hệ thống hào nước và tường thành làm từ gỗ với diện tích nhỏ hơn.

Thành phố Chey Srey có năm cổng như nhau. Có bốn cổng nằm đối diện nhau, một cửa đặt ngay giữa tường thành, hướng theo bốn hướng. Cửa hướng Đông đối diện với của hướng Tây và cửa hướng Bắc đối diện với của hướng Nam. Cửa thứ năm cùng nằm ở hướng Đông và hướng thăng vào hoàng cung. Cửa này có tên là Chey Thvear (Jāyadvāra – ជ័យ​ទ្វារ) tức là «Cửa của Jaya, tức đức vua».

Pháp dịch Chey Thvear thành «Porte de la Victoire» tức «Cửa của sự chiến thắng». Cách diễn giải này là không phù hợp vì Chey hay Jāya (ជ័យ) ở đây không ám có nghĩa là chiến thắng mà là tên của Quốc vương. Cửa này chính là «Cửa của Jaya» tức là «Cửa của nhà vua», «Cửa của Jayavarman Đệ Thất».

Hướng vào mỗi cổng là một con đường được người ta lấp đất chắn hào nước, tạo thành lối đi. Hai bên lối đi là bức điêu khắc lớn, khắc một bên là Devatā (Tevéada-ទេវតា - Thiên chúng) và một bên là Asura (Asor -អសុរ - Atula) cùng nhau kéo một con rồng (néak – Nāga – នាគ) rất lớn có bảy đầu. Ở cửa hướng Đông là tượng thiên chúng cố gắng giành rồng từ Atula, của hướng Tây là tượng Atula cố gắng giành rồng từ thiên chúng, ở hai bên cửa hướng Bắc và Nam cũng vậy.

Bên trong thành, đường dẫn từ của Đông đến của Tây và đường dẫn từ cửa Bắc đến cửa Nam giao nhau tại trung tâm thành phố và chia thành phố này thành bốn phần có hình vuông bằng nhau. Gốc Tây Bắc là cung điện của nhà vua. Cung điện này cũng có năm cổng, với hai cổng ở hướng Bắc và hai cổng ở hướng Nam, cổng thứ năm hướng về phía Đông ngay Chey Thvear. Cổng thứ năm này cũng có tên là Jaya, tức tên của đức vua. Người ta cũng gọi con đường này là «Vithy Jayavarman» (វិធី​ជ័យវរ្ម័ន - Jayavarman Lộ) hay «Préah Reach Vithy» (ព្រះរាជ​វិធី- Vương Lộ) chứ không ai gọi là «Thắng Lộ» như «Rue de la Victoire» cả.

Ngay giữa thành phố, nơi giao nhau giữa bốn cánh cổng, người ta cho xây một ngôi tháp, ngày nay người ta gọi tháp này là Tháp Bayon (បាយ័ន).

Vua Jayavarman theo Phật giáo Đại thừa (Mahāyāna). Ngài thờ phượng cả Phật (Buddha - ព្រះពុទ្ធ) lẫn Bồ Tát (Bodhisatva -ព្រះពោធិសត្វ). Người ta tin rằng vua Jayavarman Đệ Thất là bậc đã giác ngộ nhưng ngài chưa nhập cõi Niếp-bàn (Nivāna-និព្វាន) vì ngài muốn ở lại cõi người để cứu độ nhân gian. Phật giáo Mahāyāna ví cõi người như một «ngôi nhà đang cháy» và Préah Bodhisatva là người mang nhân loại ra khỏi căn nhà, thoát khỏi bị lửa thiêu đốt.

Trên đỉnh Bayon, người ta khắc 216 gương mặt Préah Bodhisatva là các vị được tôn thờ. Bodhistva này được gọi là Lokesvara (លោកេស្វារៈ).  Avalokitesvara (អវលោកិតេស្វរៈ) là vị Bodhisatva được thờ phổ biến trong Phật giáo Mahāyāna, người Yuon gọi vị Bodhisatva này là «Quán Thế Âm Bồ Tát».

Lokesvara (លោកេស្វារៈ) được ghép từ «Loka» (លោក) nghĩa là thế giới và «Isvara» (ឦឝ្វរ hay ឥស្វរៈ ឥស្សរៈ) nghĩa là lớn, cao cả ; Lokesvara nghĩa là «đấng lớn nhất trong vũ trụ», ám chỉ bậc giác ngộ. (Brahma giáo thì Lokesvara là Phạm Thiên Brahma). Bodhisatva của người Khmer tên là «Lokisvara Jayavarmasvara» (លោកិស្វរៈ​ ជ័យវរ្ម័​ស្វរៈ) tức «Jayavarman Vĩ đại là Đấng Vĩ đại nhất».

Mặc dầu Jayavarman Đệ Thất theo Phật giáo Mahāyāna nhưng ngài vẫn tôn thờ nhiều thần linh của Brahma giáo. Người ta thấy có nhiều tượng thần của Brahma Giáo trong đền Bayon như Préah Vishnu, Préah Shiva,…

Vua Jayavarman Đệ Thất có một Hoàng hậu là con của một Brahma (Bà La Môn) có nguồn gốc từ Ấn Độ. Các bia đá có khắc lại rằng Brahma đó có tham gia lễ tế máu cùng với vị quốc sư.

Tại sao vua Jayavarman Đệ Thất lại cho xây Tháp Bayon? Đây cũng là truyền thống Brahma Giáo như Vua Soryéavarman Đệ Nhị xây Vishnuloka vậy.

Nguyên nhân thứ nhất xây ngôi tháp này là để dân lên đức Phật và các vị Bodhisatva để được các phước báu. Nguyên nhân thứ hai là dùng để làm nơi an táng hài cốt của đức vua và cũng là cõi Phật với ý nghĩa là đức vua, sau khi băng, đã thoát khỏi mọi cảnh khổ đau, luân hồi, được sinh về cõi Niếp-bàn.

Thật sự thì hài cốt của đức vua cũng được người ta an táng ngay trên đỉnh cao nhất của ngôi tháp này, cũng tương tự trường hợp của vua Soryéavarman Đệ Nhị cũng được an táng trên đỉnh cao nhất của Vishnuloka. Cũng như Soryéavarman Đệ Nhị, vua Jayavarman Đệ Thất cũng được người ta khắc thành một bức tượng Phật lớn ngự trên Rồng Mucilinda (មុចិនិន្ទ) có bảy đầu xòe ra che chắn, bảo vệ ngài khỏi mưa nắng. Tượng này được người ta thờ ở vị trí cao nhất trong tháp Bayon. Tượng vua Jayavarman Đệ Thất dưới hình ảnh của Đức Phật cao 3.60 mét này bị người ta đập phá và lật đổ xuống hồ nước trong tháp trong cuộc chiến tranh tôn giáo. Năm 1935, Ông Georges Trouvé tìm thấy bức tượng đổ bể này và cho phục hồi lại. Hiện nay bức tượng này được đặt ở hướng Bắc của đường từ Hoàng cung dẫn ra ngoài.

Nhiều người lầm tưởng rằng bức tượng này là tượng Phật, thực chất tượng này là tượng vua Jayavarman Đệ Thất. Trong ngôn ngữ điêu khắc của người Khmer, đức vua được thể hiện bằng hình ảnh của đức Phật có ý nghĩa là đức vua là người thực hành tốt đẹp giáo lý của Phật giáo và đức vua đã được sinh về cõi Phật sao khi nhập tịch. Cũng vì lý do đó, sau khi băng, vua Jayavarman Đệ Thất được đặt tên húy là Mohabaromsokéatabat (Mahāparamasugatapāda -  មហា​បរម​សុគបាទ) với ý nghĩa là «Đã đến chân của đức Phật là đấng vi diệu». Với ý nghĩa này, tháp Bayon là noi an táng đức vua Jayavarman Đệ Thất. Chung quy, tháp Bayon có nghĩa là cõi của chư Phật và là nơi người ta an táng đức vua Jayavarman Đệ Thất. Có ý kiến cho rằng Bayon là một hầm mộ như các hầm mộ ở Âu Châu là không đúng.

Về nghệ thuật kiến trúc thì Chey Srey là hình ảnh tượng trưng cho 2 thứ:

Chey Srey là hình ảnh một thế giới

Chey Srey là thành phố đại diện cho nơi cung cấp nguồn sống trường tồn, bất diệt cho toàn dân tộc Khmer.

Chey Srey là hình ảnh một thế giới

Jayavarman Đệ Thất xây dựng Chey Srey theo mô hình của vũ trụ. Theo Brahma Giáo, thì vũ trụ có trung tâm là núi Préah Sumeru, và xung quanh là bảy châu (Dvipa) bị chia cắt bởi các biển. Bên ngoài vũ trụ là các dãi núi cao chót vót bao bọc, không gì có thể đột nhập được.

Chey Srey có:

Tháp Bayon ở giữa là hình ảnh của núi Préah Sumeru.

Nước hồ xung quanh tường lành là nước biển.

Tường thành là núi bao bọc vũ trụ.

Đức vua Jayavarman Đệ Thật tự ngài đặt tên hào nước xung quanh Chey Srey là «Chey Santhu» (ជ័យ​សន្ធុ) (Sanddhu có nghĩa là biển) sâu đến tận cõi của Rồng (Nāga -នាគ) Veasoke (Vāsuki-វា​សុកិ). Còn tường thành đươc ngài đặt tên là «Chey Kiri» (ជ័យ​គីរី) (Kiri là núi) là hình ảnh của ngọn núi bao bọc vũ trụ, cao đến trời. Tất cả các từ này được khắc trên bia đá đặt ở bốn ngọn tháp ở bốn gốc thành phố Chey Srey.

Chey Srey là thành phố đại diện cho nơi cung cấp nguồn sống trường tồn, bất diệt cho toàn dân tộc Khmer.

Chey Srey là hình ảnh đại diện cho nơi người ta «Khoáy biển sữa để lọc nước cam lồ (ទឹក​អម្រឹត)». Thành phố Chey Srey là nguồn ban phát nước Cam lồ cho Quốc vương Khmer, cho Vương quốc Khmer và cho Toàn dân Khmer thoát khỏi cảnh chết chóc.

Theo truyện Mahābhārata (មហា​ភារតៈ), một thiên truyện cổ của Ấn Độ, một ngày nọ thần Vishnu ra lệnh cho thiên chúng (Devatā-ទេវតា) và atula (Asura-អសុរៈ) cùng nhau khuấy biển sữa để tạo ra nước «cam lồ» (អម្រឹត​ - Amrita hay Amata tức sự trường tồn), khi ai uống nước cam lồ này sẽ không chết. Thành phố Chey Srey có:

Tháp Bayon là đại diện hình ảnh Núi Muntéaréah (Mandara-មន្ទរៈ) là cột trụ để khuấy biển sữa.

Rồng bảy đầu ở các cổng là rồng Veasoke (Vāsuki), tự mình làm sợi dây để thiên chúng và atula quấn quanh Núi Muntéaréah (tháp Bayon) và kéo qua lại để lọc nước biển sữa. Riêng con rùa tên Kumi (Gūmi-គូមិ) là một hóa thân của thần Vishnu chống đỡ Núi Muntéaréah nằm trong lòng đất, không thấy được nên không được thể hiện ở đây.

Quy tụ lại:

Tên nguyên thủy của Angkor Thum không phải là Nokor Thum. Tên nguyên thủy của nó là Chey Srey (ជ័យ​ស្រី). Chey Srey là Thủ đô. Chey Srey là một Thành phố. Chrey Srey được xây dựng theo mô hình của vũ trụ và cũng là mô hình của cổ máy tinh lọc nước biển sữa để tạo nước Cam Lồ (nước bất tử). Tháp Bayon vừa là hình ảnh tượng trưng Núi Préah Sumeru (trung tâm vũ trụ) và là Núi Muntéaréah (cột trụ lọc nước biển sữa lấy nước Cam Lồ)